Kültür

[acarsoy01]

KALELER

Van Kalesi
Van il merkezi sınırları içersinde olup, şehir merkezine 5 km. mesafede bulunmaktadır. Kaya kütlesi üzerinde kurulmuştur. 20-120 m. arasında değişen genişlikte, 1800 m. uzunluğunda ve 100 m. yüksekliğinde doğal bir kütleye sahiptir. Tuşba adıyla 300 yıl Urartu Devleti'nin başkentliğini yapan kale, Urartu kralı I. Sarduri tarafından M.Ö. 840-825 tarihleri arasında yaptırılmıştır. Kalede Urartular'dan kalma Madır (Sardur) burcu, Analı-Kız, açık hava tapınağı, Kaya Mezarları, Bin Merdivenler, Çivi yazıları ve Osmanlı döneminden sonra yapılan beden duvarları, Sur Cami, sarnıç ve çeşitli yapılar bulunmaktadır. Kalenin güneyinde eski Van şehri kalıntıları bulunmaktadır. Van kalesi etrafı Hor Hor bahçeleri ve kaynak sularıyla dinlenme alanıdır.
Hoşaf Kalesi
Van'ın Gürpınar ilçesinde, Van-Hakkari karayolu üzerindeki Hoşap (Güzelsu)'da yer almaktadır. Van il merkezine 60 km. uzaklıktadır. Dik bir kaya kütlesi, üzerine kurulan kale, iç kale ile bunun kuzeyindeki dış kaleden oluşur. Geçmişi Urartu devletine uzanan kale, Osmanlı Devleti'ne tabi Mahmudi Beyi'nin yaptırdığı şekliyle günümüze ulaşmıştır. Kitabeye göre Mahmudi Sarı Süleyman Bey tarafından, H. 1052 (1643) tarihinde yaptırılmıştır. Gözetleme kulesi, surları, burçları, beden duvarları, mescit, fırın, zindan seyir köşkü, harem, selamlık ve orjinal demir kapı kanatları kalenin önemli yapılarıdır.
Çavuştepe Kalesi
Van'ın Gürpınar ilçesine bağlı Çavuştepe köyünde yer almaktadır. Van il merkezine 25 km. uzaklıktadır. Hakkari-Van karayolu üzerindedir. Bol Dağı silsilesinin batı ucuna kurulmuş olan kale; aşağı, ve yukarı kalelerden oluşmaktadır.
Kale, II. Sarduri tarafından M.Ö. 764-734 tarihleri arasında yaptırılmıştır. Kurucusuna izafeten kale, Sardur'un şehri anlamında "Sardurihinili" olarak adlandırılmaktadır. Kalelerde Haldi tapınağı, açık hava tapınağı, surlar, depo, ahır, saray binaları, sarnıç, çivi yazısı bulunmaktadır.
Ayanıs Kalesi
Van'a 35 km. mesafedeki Ayanıs köyündedir. Argişti'nin oğlu Rusa tarafından M.Ö. 645-643 tarihleri arasında yaptırılmıştır. Urartu tarihinin son safhalarının aydınlatılması açısından çok önemlidir. Van Gölü sahiline yakın bir alanda kuruludur.
Toprakkale
Van il merkezinin doğusunda Zimzim dağları silsilesine bağlı kayalık bir tepe üzerinde yer almaktadır. Kale Urartu kralı II. Rusa tarafından M.Ö. 685-645 tarihleri arasında yaptırılmıştır. Urartu krallığınn ikinci başkentliğini yapmıştır. Sarnıç, açık hava tapınağı, kayaya yontulmuş merdivenler bulunmaktadır.
Aşağı-Yukarı Anzaf Kaleleri
Van'ın 10 km. kuzeydoğusunda Van-Özalp karayolu yakınında yer almaktadır. Aşağı ve yukarı kalelerden oluşmaktadır. Aşağı kale, karayolunun kuzeyinde Urniye bölgesine giden askeri ve ticari yolu denetlemek üzere Urartu kralı İşpuini (M.Ö. 830-810) tarafından yaptırılmıştır.
Yukarı kale, aşağı kalenin 600-700 m. güneyinde kurulmuştur. Burası Menau döneminde M.Ö. 810-786 tarihleri arasında yapılmıştır. Her iki kalede surlar, kuleler, atölye, depo, saray yapısı, kitabe bulunmaktadır.
Diğer Kaleler
Van'a bir anlamda "Kaleler Kenti" diyebiliriz. Van ve çevresinde küçüklü büyüklü çok sayıda kale bulunmaktadır. Tarihi bu kalelerden bir kısmı Urartu dnemine, diğerleri Ortaçağ ve sonrasından kalmadır. Bunların başlıcalarını; Aşağı ve Yukarı Zıvıstan Kalesi, Beyüzümü Kalesi, Çatak Kalesi, Lamurkesen (Zernek) Kalesi, Hişet Kalesi, Pizan (Örenkale) Kalesi, Kalecik, Zernaki Tepe Kalesi, Muradiye Kalesi, Albak (Başkale) Kalesi, Deliçay Kalesi,: Çelebibağ Kalesi, Yoncatepe Kalesi, Müküs Kalesi ve Amik Kalesi teşkil etmektedir.

CAMİLER

Van Ulu Cami
Eski Van şehrinde Tebriz Kapı ile İskele Kapı arasında yer almaktadır. Selçuklu devrinde yapılmıştır. Dikdörtgen planlı cami, mihrap önü kubbeli ve çok destekli camiler grubuna girmektedir. Kuzey tarafına Osmanlı döneminde bir bölümü eklenmiştir. Tuğla ve alçıdan yapılmış süslemeler geometrik, bitkisel ve yazı örneklerinden oluşmaktadır.
Kızıl Camii
Eski Van şehrinin doğusunda Tebrizkapı mahallesinde bulunmaktadır. Sinaniye Cami veya Tebrizkapı Cami olarak da adlandırılmaktadır. Bugünkü Caminin minaresi Selçuklu döneminden; cami kısmı ise, Osmanlı devrinden kalmadır. Üzerinde kitabe bulunmadığından hangi tarihte yapıldığı belli değildir.
Gevaş İzzeddin Şir Camii
Cami, Gevaş'ın Hişet mahallesinde bulunmaktadır. Van Hakkari Hakimi İzzeddin Şir tarafından yaptırılmıştır. Genel olarak XIV-XV. yüzyıllara tarihlendirilmektedir.
Süleyman Han Camii
Van Kalesi'nin üst kesiminde, yukarı stadelin batısında yer almaktadır. Sultan Süleyman tarafından 1534 yılında tamir ettirilmiştir. Minaresi Osmanlı'nın yöreye hakimiyetini gösteren sembol bir yapıdır.
Hüsrev Paşa Camii
Eski Van şehrinin Ortakapı mahallesinde bulunmaktadır. Cami medrese, türbe ve imaretten oluşan bir külliye içersinde yer almaktadır. Van Beylerbeyi Köse Hüsrev Paşa tarafından 1567 tarihinde yaptırılmıştır. Mimar Sinan'ın eserleri arasında sayılmaktadır.
Kaya Çelebi Camii
Eski Van şehrinin Ortakapı mahallesinde surlara yakın bir yerde bulunmaktadır. Kaya Çelebizade Koçi Bey tarafından 1660 tarihinde yapımına başlanmış; ancak Koçi Bey'in idam edilmesi üzerine 1663 yılında Cem Dedemoğlu Mehmet Bey tamamlamıştır. Osmanlı devrinin önemli yapılarından birini teşkil etmektedir. Halen ibadete açıktır.
Hamurkesen Camii
Gürpınar ilçesine bağlı, Hamurkesen Köyü'nün içersinde kalenin doğu tarafında yer almaktadır. Seyyid Muhammed tarafından 1122 (1710) tarihinde yaptırılmıştır.
Horhor Camii
Eski Van'ın Horhor bahçelerine yakın bir yerinde yer almaktadır. Mimari özelliklerine bakılarak XVIII. yüzyılaait oldugu bilinmektedir.
Abbasağa Camii
Eski Van şehrinin kuzeybatı tarafında, Horhor Camii ile Ulu Cami arasında yer almaktadır.

KİLİSELER

Akdamar Kilisesi
Gevaş ilçesi sınırları dahilinde Van Gölü içersinde bulunan en büyük adaya ismini veren kilisedir. Ada'nın güney doğusuna kurulmuş olan kilise sahile 3 km. uzaklıktadır. Günün her saatinde Akdamar Adası'na, sahilde bulunan motorlarla ulaşım sağlanmaktadır. Kutsal Haç adına Vaspurakan Kralı ı. Gagik tarafından Keşiş Manuel'e yaptırılmıştır. Kilisenin kuzeydoğusundaki şapel 1296-1336 tarihlerinde; batısındaki Jamaton 1763 tarihinde; güneyindeki çan kulesi 18. yüzyıl sonlarında ilave edilmiştir. Kilisenin figürlü repertuarı oldukça zengindir. Bunun yınında, İncil ve Tevrat'tan alınmış çeşitli sahneler bulunmaktadır. Yunus Peygamberin denize atılması, Hz. Meryem ve kucağında İsa, Adem ile Havva'nın Cennet'ten kovulması, Hz. Davut ile Kral Goliat'ın mücadelesi Samson Filistinli ikilisi, ateşte üç ibrani genci, Aslan ininde Daniel sahneleri bulunmaktadır. Zengin hayvan, asma sarmaşıkları ve çeşitli figürler görmek mümkündür. Yurt içinden ve yurt dışından her yıl binlerce turist Akdamar Kilisesi ve adasını görmeye, pırıl pırıl kumsallarında yüzmeye gelir. Orta Asya Türk sanatı etkilerini de üzerinde barındırması önemini artıran kilise "Ah Tamara" efsanesiyle ünlenmiştir. Efsane papazın kızı TAMARA ile sahilde yaşıyan bir Türk çobanı arasında geçer. Buluşmalarını sürdüren iki genç, papazın hazırladığı tuzak neticesinde sahilde buluşurken, buluşma işareti olan ışığın yerinin değiştirilmesi sonucu boğulmak üzere olan çoban gencin "Ah Tamara" nidasıyla Van Gölü sularına gömülür. Ada'nın ismi de böylece "Ah Tamara" olur.
Adır Kilisesi
Kilise, Van merkezine bağlı Yaylıyaka köyü döşeme mezrasına yakın Van Gölü içersindeki aynı isimli adada yer almaktadır. Ada'nın güney tarafına kurulmuştur. Manastır 1305 yılında yapılmıştır. Daha sonra 1621 yılında Aziz Georges Kilisesi, 1766 yılında ise jamaton ve şapel eklenmiştir. Yakınında bulunan sahildeki teknelerle ve Van İskelesi'nden kiralanacak teknelerle gezilip görülebilir.
Çarpanak Kilisesi
Kilisenin bulunduğu ada, Van merkeze bağlı Dibekdüzü köyüne yakın Van Gölü üzerindedir. Ada'nın kuzey tarafında kurulmuş olan Ktouts manastır kompleksi St. Jean'a atfedilen bir kilise ile batısındaki jamaton ve kuzeydoğusundaki şapalden meydana gelmiştir. Manastır topluluğunun tarihi IX. yüzyıla kadar inmektedir. Ada ve kiliseye sahile yakın köy motorları ve Van İskelesi'nden gidilebilir.
Yedi Kilise
Van merkezine yakın Yukarı Bakraçlı köyünde yer alan kilise tamamı Warak Wank Manastırı olarak adlandırılır. Erek dağı eteklerine kurulmuştur. 8. yüzyılda inşa edilmiştir.
Albayrak St. Bartholomeus Kilisesi
Başkale ilçesine bağlı Albayrak köyünde bulunmaktadır. 17-19. yüzyıllardan kalmadır.
Diğer Kiliseler şunlardır: Yanal (Sordur Kilisesi, Çifte Kilise, Salmanağa Kilisesi, Kırmızı Kilisesi, St. Tomas Manastırı, Deveboynu Manastırı, Aprank Manastırı vb.

MEDRESELER

Hüsrevpaşa Medresesi
Eski Van'da Hüsrev Paşa külliyesi içersinde, caminin kuzey tarafında yer almaktadır. 1567 yılında yapıldığı kabul edilmektedir.
Hoşap Hasan Bey Medresesi
Van'dan Hoşab'a girişte yolun hemen kuzeyinde yer almaktadır. Mahmudi Hasan Bey tarafından 1563 yılında yaptırılmıştır.
Hoşap Evliya Bey MedresesiHoşap'ın güney doğusundaki Gevirhan Mezarlığı'nda bulunmaktadır. Mahmudi Evliya bey tarafından XVIII. yüzyıl, 3 çeyreğinde yaptırılmıştır.
Diğer Medrreseler şunlardır: Başkale Pizan Hüsrev Bey Medresesi, Bahçesaray Mir Hasan Veli Medresesi, Gevaş İzzeddin Şir Medresesi.

MEZAR ANITLAR

Gevaş Halime Hatun Kümbeti
Gevaş Selçuklu Mezarlığı'nın doğu tarafında bulunmaktadır. Melik İzzeddin tarafından 1335 tarihinde kızı Halime Hatun için yaptırılmıştır.
Erciş Anonim (Zortul) Kümbet
Erciş'in Zortul köyü yakınlarında yer almaktadır. XV. yüzyıl başlarında Karakoyunlular'dan önemli bir şahsiyet için inşa edildiği tahmin edilmektedir.
Diğer Mezar Anıtlar ise şunlardır: Van Hüsrevpaşa Kümbeti, Erciş Kadem Paşa Hatun Kümbeti, Hoşap Hasan Bey Türbesi, Süleyman Bey KÜmbeti, Çaldıran Kübük Köyü Kümbetleri, Pizan (Örenkale) Türbeleri, Eski Van İkiz Kümbetler, Abdurrahman Baba KÜmbeti, Galip Paşa Kümbeti.

KÖPRÜLER
Bend-i Mahi Köprüsü: Erciş-Tebriz kervan yolu güzergahında, Bend-i Mahi Çayı üzerine kurulmuştur. İsmini Bend-i Mahi çayından almıştır.
Kırmızı Köprü: Bahçesaray-Hizan yolu üzerinde Müküs çayı üstüne kurulmuştur. XXVI. yüzyıllarda yapıldığı tahmin edilmektedir.
Çatak Köprüsü: Çatak ilçesi girişinde, ilçenin ortasından geçen çay üzerine kurulmuştur. Osmanlı devrinde XVII. yüzyıllarda yapıldığı sanılmaktadır.
Hurkan Köprüsü: Çatak suyu üzerinde Çatak-Narlı yol ayrımında bulunmaktadır. XVII-XVIII. yüzyıllara ait olduğu bilinmektedir.
Zeril Köprüsü: Çatak yakınlarında Zeril suyu üzerinde kurulmuştur. XVII-XVIII. yüzyıllarda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir.
Şeytan Köprüsü: Muradiye ilçesinde, Bend-i Mahi Çayı üzerine kurulmuştur. XIX. yüzyıl sonları XX. yüzyıl başlarında yapıldığı kabul edilmektedir.

HAMAMLAR

Van Çifte Hamamı: Eski Van'da birçok hamamdan bahsedilmesine karşın, günümüze sadece Çifte Hamam kalıntıları gelmiştir. Osmanlı devrinde yapılmıştır.
Hoşap İçkale Hamamı: 1643'tde kale ile birlikte yapılmış, seyir köşkünde yer almaktadır. Bey'e ait bir hamamdır. Soğukluk, sıcaklık ve külhan kısmından oluşur.
Hoşap Bey Hanı: Hoşap'ın merkezinde dükkanların gerisinde yer almaktadır.

KEHRİZLER
Van'da ilk sulama kanalları ve barajlar M.Ö. 9. ve 6. yüzyıllar arasında Urartular zamanında yapılmıştır. Bunların en önemlisi Menua (Semramis/Şamran) sulama kanalıdır. Urartu Kralı Menua tarafından yaptırılmıştır. Su kaynağı Gürpınar ilçesinin Yukarı Kaymaz köyü yakınlarında, Başet Dağı'nın kalkel kayalıklarından doğmaktadır. Van'ın içme suyu bu kaynaktan sağlanmaktadır. Menua/Şamran kanalı dünya mühendisliğinin bir harikası olarak geçtiği yerlere hayat vermiş, işlevini günümüze kadar sürdürmektedir. 51 km. uzunluğundadır. Gürpınar, Edremit ve Van'ı sulayarak güzergahını tamamlar.
Diğer yandan, Van'da içme ve sulama suyu amacıyla geçmişi Urartulara uzanan, Osmanlılar döneminde yapılan en önemli su tesislerinden biri de "Kehriz"dir. Kehriz olarak adlandırılan ve yer altında açılan galerilerin biriktirdiği suların toplanmasında elde edilen kaynak sudur. Bu sisteme Orta Asya Türk Devletlerinde "Kares" denilmektedir. Çin, Afganistan'da da aynı sisteme İpek Yolu üzerinde rastlanabilmektedir. Van'da; 6 Kerhiz, Eski Van şehrinde, 24 Kerhiz ise bugünkü Van'ın bulunduğu şehir merkezindedir. Ancak bu kerhizlerden yalnızca Eski Yengi ve Vakıf Kerhizleri işlevine devam etmektedir. Suyu yumuşak ve temiz Kehriz suyu şehir şebekesinin kesildiği dönemlerde su ihtiyacını karşılamaktadır.

VAN DEVLET TİYATROSU
1997 yılında kurulan Van Devlet Tiyatrosu 20 sanatçı, 17 teknik ve 11 idari personeli ile "Sarı Naciye" oyununu sahneleyerek Vanlı tiyatroseverlerle buluştu. 500 kişilik modern salonu tiyatro sezonunda sanatseverler tarafından doldurulmaktadır. Bunun yanında; İstanbul, Ankara ve çevre illerdeki tiyatro grupları tarafından çeşitli oyunlar sahnelenmektedir.

FOLKLOR Van; halk oyunları, atasözleri, deyimleri, manileri, türküleri, masalları, hikayeleri, efsaneleri, el sanatları ve mutfağı ile engin halk kültürüne sahiptir. Değişime pek fazla uğramadan yaşanarak, belgelenerek kuşaktan kuşağa aktarılan halk kültürünün özünde yardımlaşma, sevinç, birlik ve yaşamdan kesitler vardır.
Giyimi, figürleri, anlatımı, ritmi bir başkadır Van oyunlarının. Bugün Van'da oynanan oyun sayısı 30'u aşmaktadır. İsmi bilinen oyun sayısı ise 120 civarındadır. Van Halk oyunları, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Kültür Müdürlüğü, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi ve bütün okullarda usta öğreticiler tarafından öğretilmektedir. Van Halk oyunları davul-zurna eşliğinde oynanır. Van'ın en eski davul-zurna ekibi Tosun Özister kardeşlerdir.
Halen oynanmakta olan oyunlarımız: Toycular, Edremit Nanayı, Nare, Nure, Hedili, Kirse, Kirsânî, Viro Barı, Şamran, Hoycan, Hırhır, Havasor, Şevko, Şerânî, Peyda, Dokuzlu, Meyroke, Papori, Tozi, Tozineke, Basso, Süleymânî, Üç ayak, Kaz Kaz, Lorke, Torimaman, Temi, Dingo.

MAHALLİ GİYİM
Erkeklerde: Evliya Çelebi, Vanlılar'ın çuha şalvar, serhaddin, çekmen ve samur kürk giydiklerini bellerine alaca kuşak, kuşaklarına hançer taktıklarını, başlarına ise fes giydiklerini kaydetmektedir.
Kadınlarda: Genellikle canfes yün kumaşlardan yapılmış etekler, geniş belden büzgülü oldukça uzun, kiloş denilen biçimde kapalı entari giyerlerdi. Bu entari üzerine boncuklarla işlenmiş yelekler, başlarına ise kofi denilen işlemeli başlık giyerler. Onun üstüne leçek (yazma) örterler. Süs ve zinet eşyası olarak boyuna gümüş takılar, altınlar, beşibirlikler kullanılır. Van savatlı takılar ayrıcalık belirtisi sayılır.

VAN AĞZI
Van ağzı Azerbaycan, Elazığ, Şanlıurfa ve Kerkük ekseninde şekillenmiştir. Şirin Van ağzını dinlerken bir an Azerbaycan'da, bir an Kerkük'de, bir an Elazığ'da olduğunuzu sanabilirsiniz. Bu dil ve kültür birlikteliği şu özdeyişle daha büyük anlam bulmaktadır. ERZURUM'DA DADAŞLAR, ELAZIĞ'DA GAKKOŞLAR, VAN'DA GARDAŞLAR.

ATASÖZLERİVan'da yaygın olan atasözlerinden bazıları şunlardır:
Ya herro, ya merro, Aç eğirir hızan öğünür, Boş ite menzil olmaz, Gider bostan gırası, kalır üzün garası, Gizli boğaya gelen eşgere doğar, İt kursağı sarı yağ kaldırmaz, Koyunu olmayanın bıçağı iti olur. Eyağıma yer edim, gör başan neler edim, Düz yolda yürüyemiyi, soğumda şıllığ ati.

YATIRLAR-ZİYARET YERLERİ
Van ilinde ismen de olsa iki yüz civarında yatır vardır. Hastasına şifa bekleyen, çocuğunu sünnet ettiren, murat dileyen, dilek tutanların uğrak yerlerinden olan yatırların en tanınmışlarından bazıları:
Şeyh Abdurrahman Baba, Nanyemez Baba, Sultan-ı Yekpay, Şeyh Gazail Baba, Kılıçlı Baba, Sofu Baba, Mîr Hasan Veli, Arap Baba, Ali Paşa.

MASALLAR
Van'ın çok sayıda dilden dile anlatılan masalları vardır. Birkaçı: Kuyruksuz Tilki, Ğeri Nenenin Tavuğu, Narış Turuş.

TÜRKÜLER
Van'da halk türküleri bağlama, mey, davul, darbuka, zilli def, cümbüş, cura, kaval gibi çalgılar eşliğinde söylenir. Van, Türk Halk müziğinde Atakan Çelik, Hüsamettin Subaşı, Celal Yarıcı gibi sanatçılar yetiştirmiştir. Yaygın Van Türküleri: Vanlıyam Şanlıyam, Nemoş, Toycular, Ayağında Kundura, Edremit Van'a bakar, Ali Paşa, Pişik, Yükü yükledim kediye, Elinde oya, Lorke, Urfa'ya paşa geldi.

[hüzün]

güzel paylaşım